همشهری آنلاین_ پریسا نوری: هرچند در تعطیلات نوروزی بازدید مجازی از برخی موزه‌های تهران فراهم شد و موزه‌ها با برگزاری تورهای مجازی دست گردشگران را گرفته و زیر و بم گنجینه‌هایشان را رو کردند، اما در دنیای واقعی، بیشتر موزه‌های تهران از جمله ۵ موزه واقع در مناطق شرقی پایتخت همچنان تعطیل هستند و بازدید مجازی هم ندارند. ولی از آنجا که دیر یا زود قصه کرونا به سر خواهد رسید و موزه‌ها باز خواهند شد، در آستانه روز جهانی موزه، همه ظرفیت‌های موزه‌ای محدوده مناطق شرق پایتخت را معرفی کرده‌ایم تا پس از گذر از این پاندومی، با خیال راحت و بدون ماسک و دستکش به دیدن آنها بروید.
- تماشای تاریخ گرافیک
نخستین موزه طراحی گرافیک آسیا قدمت زیادی ندارد و از دی ماه سال ۱۳۹۳ در عمارتی تاریخی در محله مجیدآباد منطقه ۴ جا خوش کرده است. این موزه سالانه میزبان گالری‌های متعددی از آثار هنری هنرمندان گرافیست ایرانی و خارجی است و سیر تاریخی گرافیک در ایران را به نمایش می‌گذارد. صرف‌نظر از آثاری که در موزه به نمایش گذاشته شده و عمر کوتاه موزه، بنای عمارت که به نام آخرین صاحبش هرمز آرش به این نام خوانده می‌شود؛ مربوط به دوره قاجار بوده و با نمای آجری، ستون‌های سفید و زیبا و شیشه‌های رنگارنگ بسیار چشمنواز است. بازدید از عمارت ارباب هرمز که در بزرگراه شهید بابایی، خیابان استخر، بلوار استقلال، خیابان توحید، محوطه شمالی پارک پلیس قرار دارد، در روزهای یکشنبه تا پنجشنبه و ایام غیرتعطیل از ساعت ۱۰ صبح تا ۱۸ امکان‌پذیر است.
- فرش شاهنامه در پاسداران
در نخستین بوستان محله پاسداران گنجینه‌ای از نفیس‌ترین فرش‌های ایرانی را در موزه فرش رسام عرب‌زاده می‌توانید پیدا کنید. این موزه در سال ۱۳۷۳ به همت استاد عرب‌زاده معروف‌ترین طراح فرش ایران تأسیس شد. در این موزه ۶۶ قالی ارزشمند از دستبافته‌های این استاد برجسته نگهداری می‌شود که معروف‌ترین آن «فرش شاهنامه» است که در حاشیه آن وقایع شاهنامه نقش بسته است. فرشی که چشم، چشم‌بادامی‌ها دنبالش بود و حاضر بودند برای تماشای آن در موزه ژاپن ۱۱ میلیون دلار بدهند، اما استاد پیشنهادشان را نپذیرفت. موزه و گالری فرش رسام عرب‌زاده، در حال حاضر فقط یک موزه نیست بلکه بخشی از بنیاد فرهنگی و هنری فرش رسام عرب‌زاده است که توسط دختر استاد اداره می‌شود. برای بازدید از این موزه بی‌نظیر می‌توانید به پاسداران، بوستان یکم، پلاک ۶ بروید.
- یادگاری استاد شهیدی در میدان‌های نارمک
رد پای یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان و پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی، تاریخ و فقه اسلامی را می‌توانید در پنجاه و هفتمین میدان از میدان‌های صدگانه معروف نارمک پیدا کنید. موزه علامه«سیدجعفر شهیدی» در ۱۵ اردیبهشت سال ۸۷ و به مناسبت هفته معلم در یکی از اتاق‌های منزل شخصی استاد برپا شد. در این اتاق موزه، وسایل شخصی اعم از گواهینامه رانندگی، کارت شناسایی دانشگاه تهران، آثار، دست‌نوشته‌ها و تصاویری از استاد در معرض دید عموم قرار داده شده است. در میان برخی وسایل شخصی دکتر شهیدی مانند لباس دانش‌آموختگی وی، یک جاروی دستی که در محفظه شیشه‌ای نگهداری شده جلب توجه می‌کند. این جارو مربوط به سفر حج سید جعفر شهیدی در سال ۱۳۵۶ است. استاد در این سفر با این جارو در مراسم غبارروبی بیت‌الله الحرام شرکت کرده است.
- موزه صنعتی با معماری کم‌نظیر
جایی در خیابان پیروزی نرسیده به میدان شهدا، ساختمان قدیمی‌ترین کارخانه تولید برق ایران مقابل‌تان سبز می‌شود. در این بنا که در سال ۷۴ به موزه صنعت برق ایران تبدیل شد، نخستین‌های صنعت برق ایران و جهان از گذشته تا حال و هر آنچه به نور و روشنایی مربوط می‌شود را می‌توانید پیدا کنید. از چراغ‌های پیه‌سوز دوره قبل هخامنشیان گرفته تا لامپ ادیسون و چراغ‌های نفتی و گازوئیلی، اشیا، گنجینه‌ها و اسناد قدیمی مربوط به ۱۲۰ سال پیش که به دستور ناصرالدین شاه قاجار وارد ایران شد تا تالارهای کاخ شاهی را روشن کند در اینجا به چشم می‌خورد. در کنار اینها روش‌های تولید انرژی توسط مولدهای بادی و نوری به‌صورت ماکت و به‌طور عملی در موزه برق به نمایش گذاشته می‌شود. موزه صنعت برق ایران معماری کم‌نظیری دارد به‌طوری که هنگام بازدید و گشت‌وگذار در موزه متوجه نمی‌شوید در طبقه چندم ساختمان هستید.
- خانه موزه خالق فرهنگ معین
در محله چهارصددستگاه منطقه ۱۴ گذشته پربار استاد شهیر ادبیات فارسی و خالق «فرهنگ معین» استاد محمد معین را در «خانه موزه دکتر معین» به تماشا می‌نشینیم. خانه موزه دکتر معین و پدر همسرش، استاد نامی موسیقی ایران امیرجاهد، جزو بناهای تاریخی منطقه به شمار می‌آید. این بنای قدیمی با شیشه‌های رنگی که تلألو رنگ‌ها را در اتاق‌هایش به نمایش می‌گذارد تا سال ۱۳۸۳ در اختیار فرزندان استادمعین بود و بعد از آن برای کاربری موزه مرکز فرهنگی به تملک شهرداری درآمد. خانه موزه و استادمعین با مجموعه‌ای از آثار استاد، کتابخانه شخصی و سالن مطالعه، پاتوق فرهنگی جوانان محله است. حتی اگر تا به حال به این موزه قدم نگذاشته باشید معماری زیبای این بنای تاریخی و باغ پردار و درخت آن را در سریال‌های شهرزاد و سرزمین کهن دیده‌اید.
- ظرفیت‌های مغفول
اگرچه در حال حاضر سهم پهنه شرقی پایتخت از موزه‌های تهران کمتراز ۵درصد است، اما هنوز جاذبه‌های تاریخی و هنری نهفته‌ای در گوشه و کنار این پهنه پهناور پایتخت برای تبدیل شدن به موزه وجود دارد که مغفول مانده‌اند.
- خانه صدراعظم مظفرالدین شاه در مبارک‌آباد
عمارت «عین‌الدوله» بنایی نارنجی رنگ و زیبا است که در اواخر دوره قاجار به دستور عین‌الدوله صدراعظم مستبد مظفرالدین شاه ساخته شد و قدمتی نزدیک به یک قرن دارد. این عمارت تاریخی معماری خاص دوران قاجاریه را دارد. در سال ۱۳۸۷، سازمان زیباسازی شهر تهران، فضاهای داخلی و خارجی عمارت را برای کاربری نگارخانه برگ و کارگاه مجسمه‌سازی تجهیز کرد. با این حال کارگاه‌ها و نمایشگاه‌های آثار حجمی هرچند سال یکبار در فضای باز این عمارت برگزار شده و ساختمان این بنای باشکوه با سالن‌های مجلل و آینه‌کاری شده، اتاق‌های متصل به هم با درها و پنجره‌های هلالی شکل و بالکن‌های بزرگ رو به باغ عمارت، کاربری اداری دارد. در حالی که ساختمان این عمارت متناسب با قدمت بنا و معماری کم‌نظیر قابلیت تبدیل شدن به یک موزه تاریخی را دارد.
- خانه «احمد محمود» در نارمک
خانه موزه‌ها یکی از انواع موزه‌ها هستند که برای ارج نهادن به نامداران و مفاخر جامعه پس از درگذشت‌شان در خانه‌شان شکل گرفته و وسایل شخصی، ابزار کار و آثار این بزرگان را به نمایش می‌گذارد. این خانه‌ها معمولاً محل وقوع رخدادهای مهم ادبی، فرهنگی، هنری و محل تردد بزرگان علم و ادب و هنر و... بوده برای مخاطبانشان ارزشمند است. خانه «احمد محمود» نویسنده شهیر معاصر و خالق جاودانه‌هایی چون«همسایه‌ها»، «درخت انجیر معابد»، «مدار صفر درجه» و «داستان یک شهر» در محله نارمک هم این ویژگی‌ها را دارد. اتاق کار این نویسنده شهیر با گذشت بیش از ۱۶ سال از زمان درگذشت او به همان شکل باقی مانده و پسرش در این خانه زندگی می‌کند. خانه او قابلیت «موزه» شدن را دارد اما قول و قرارها برای تحقق این موضوع در حد حرف و سخن باقی مانده است.
- کوشک امیرسلیمانی در بی‌بی شهربانو
یکی از بناهای تاریخی جنوب‌شرق پایتخت که قابلیت کاربری موزه دارد، عمارت تاریخی امیرسلیمانی است. این عمارت متعلق به «امیرسلیمان» یکی از شاهزاده‌های خوش سلیقه قاجار و فرزند قائم‌مقام «احمدشاه» بوده که منظره چشمنواز و هوای خوش کوهپایه بی‌بی شهربانو را برای ساخت این بنا در نظر گرفته است.
این بنا با مصالحی چون آجر و خشت ساخته شده و در طبقه اول آن یک حوضچه گرد و کوچک با آبنمای زیبایی در شبستان عمارت به چشم می‌خورد و در دو طرف حوضچه هم ۲ دالان به چشم می‌آید که در حال حاضر به کتابخانه تبدیل شده است. پله‌های کوتاهی شبستان را به طبقه دوم وصل می‌کند. در این طبقه چند تالار و اتاق قرار گرفته که درحال حاضر از آنها استفاده چندانی نمی‌شود. با توجه به قدمت این اثر تاریخی که از دوره قاجار به یادگار مانده و معماری اروپایی آن و وجود کتابخانه‌ای با صدها کتاب تاریخی ارزشمند و کمیاب، این بنا ظرفیت مناسبی برای تبدیل به موزه تاریخی و فرهنگی دارد.
- رضا دبیری‌نژاد، کارشناس موزه و رئیس موزه ملک*:
کرونا چشم موزه‌ها را باز کرد
موزه‌ها از گذشته تا امروز هیچ‌وقت به یک شکل نبوده و نسبت با شرایط جامعه و زمان تغییر کرده‌اند. با این حال نگاه عموم مردم به موزه سنتی است و برای آن یک ساحت فیزیکی قائل هستند و بر این باورند مخاطب باید به موزه بیاید تا ظاهر اشیا را ببیند و مستندات و روایت‌هایشان را بشنود.
اما واقعیت این است که اشیا و وسایل موجود در موزه به ذات خود مهم نیستند، بلکه ارزش‌ها و کارکرد اجتماعی آنهاست که اهمیت دارد. اگر می‌گوییم موزه باید کارکرد اجتماعی داشته باشد معنی‌اش این نیست که از اشیا تعبیر اجتماعی بگیریم بلکه موزه نباید محدود به ساحت فیزیکی‌اش باشد و لازم است تأثیر اجتماعی داشته باشد.
کرونا با همه دردسرهایی که برای ما به همراه آورد یک حسن داشت و آن اینکه شکل مکانی و ساحت فیزیکی موزه‌ها را از بین برد و موزه‌ها را درســــت در تعطیلات نوروز و زمان پیک بازدیدها تعطیل کرد. حالا نگاهی که موزه را شبیه‌سازمان و نهاد و اداره ببیند، فکر می‌کند موزه تعطیل شده و اصرار دارد موزه با رعایت پروتکل بهداشتی و ضدعفونی و... باز شود. اما نگاهی که دغدغه‌مند است می‌گوید با وجودی که در موزه بسته شده، اما قرار نیست موزه تعطیل شود و باید رسالت فرهنگی و اجتماعی‌اش را در فضای مجازی انجام دهد. ولی به دلیل اینکه بیشتر موزه‌ها اینترنت، سایت و... ندارند با مهم‌ترین چالش که نبود زیرساخت، نداشتن محتوا، کلیپ، فیلم و... برای عرضه در فضای مجازی و... روبه‌رو شدند.
خوشبختانه حالا فضای مجازی برای موزه‌ها جدی گرفته شده و آنها به تولید محتوای جذاب برای بهتر دیده شدن رو آورده‌اند. حالا یکی از مهم‌ترین موضوعات برای تولید محتوا گردآوری مستندات از دوره کرونا برای آیندگان است؛ همان‌طور که گذشتگان این کار را کردند و ما از دوران جنگ جهانی، شیوع وبا و طاعون، عکس و سند و دستخط داریم. دستاورد دیگر مجازی شدن موزه‌ها این است که فاصله‌ها و مرزهای جغرافیایی را از بین می‌برد و علاقه‌مندان برای تماشای موزه‌ای در آن سوی کشور و حتی آن سوی دنیا دیگر لازم نیست سفرکنند.
* نویسنده کتاب موزه‌خوانی و ده‌ها مقاله با موضوع موزه‌شناسی
- کارشناس موزه‌داری و سرپرست موزه گرافیک:
مخاطب این موزه خانواده‌ها هستند
موزه گرافیک ایران برخلاف دیگر موزه‌های تخصصی پایتخت که اغلب در مرکز شهر واقع شده‌اند، در گوشه دنجی از بوستان پلیس در شمال شرق پایتخت و داخل بوستان پلیس قرار دارد. موضوعی که به نظر «فریبا سلیمانی» کارشناس موزه‌داری و سرپرست این موزه، یک اتفاق خوب یعنی بازدید افراد محلی و خانواده‌هایی که هیچ‌گاه به موزه‌های مرکز شهر پا نگذاشته‌اند را به دنبال داشته‌است.
سلیمانی در این‌باره می‌گوید: «خیلی از دوستداران گرافیک خرده می‌گیرند که چرا این موزه در یک گوشه دنج و دورافتاده است و در مرکز شهر نیست، اما این ایراد وارد نیست، چراکه موزه‌ها نباید صرفاً در مرکز شهر متمرکز باشند، بلکه برعکس باید در یک گستره پهن باشند تا همه اقشار جامعه به آنها دسترسی داشته باشند. » کارشناس موزه‌داری در توضیح بیشتر می‌افزاید: «موزه گرافیک به دلیل اینکه در پارک واقع شده خانواده‌هایی که با فرزندانشان برای گردش به پارک می‌آیند به اینجا هم سر می‌زنند و جزو بازدیدکنندگان ثابت ما می‌شوند و سراغ نمایشگاه‌های جدید را می‌گیرند. درحالی که مخاطب موزه‌های مرکز شهر به دلیل شلوغی، ترافیک و... قطعاً خانواده‌ها یا افراد زیر ۱۲ سال نیستند. »
- یک قدم تا تماشای ادوات هوایی
یکی از ظرفیت‌های گردشگری تخصصی در منطقه ۱۳ موزه نیروی هوایی ارتش است. این موزه ۴۶ سال پیش دایر شده و مجموعه ارزشمندی از تاریخ یگان هوایی کشور را از سال ۱۳۰۰ تاکنون در بر دارد. موزه‌ای که در آن می‌توان تاریخ تشکیل نیروی هوایی، ورود نخستین بالُن و نیز نخستین هواپیما به ایران و سیر داستانی یگان هوایی ایران را دید. در بخش‌هایی از این موزه سردیس خلبانان، ماکت هواپیماهای جنگی و بالگردها و تجهیزات نیروی هوایی، اسناد و دفاتر و عکس‌های خاطره‌انگیز از نیروی هوایی به‌ویژه در ۸ سال دفاع‌مقدس و... گردآوری شده است. موزه نیروی هوایی در سال ۵۳ افتتاح و ساختمان آن در سال ۸۲ بازسازی شد، اما به دلیل قرارگیری در محدوده نظامی تاکنون بازدید عمومی نداشته است. البته سال گذشته با پیگیری مدیریت شهری، قرار شد مجموعه موزه نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، میزبان شهروندان باشد؛ اما با شیوع کرونا این اتفاق خوب به تعویق افتاد. به نظر می‌رسد با پایان بحران کرونا، در نخستین فرصت درهای یکی از دیدنی‌ترین موزه‌های پایتخت به روی علاقه‌مندان باز شود.
نظر شما